Roedd Henestrosa, ffigwr arwyddluniol yn llenyddiaeth Mecsicanaidd ac awdur "Y dynion a wasgarodd y ddawns," yn byw mwy na 100 mlynedd ac mae ei waith yn parhau i fod yn anhydraidd.
Mae wyneb bron canmlwyddiant yr awdur Andrés Henestrosa yn edrych allan yn heddychlon ar sgrin gwyliwr fideo. Wedi'i blagio gan anhwylderau anobeithiol, mae'n gorwedd yn y hamog goch yn iard gefn ei gartref ar gyrion Oaxaca, yn nhref Tlacochahuaya. Mae ymgyrchoedd eglwysig yn canu fel llen wehyddu o synau metelaidd. Mewn distawrwydd, mae Don Andrés yn arsylwi’r gwneuthurwr ffilmiau dogfen Jimena Perzabal yn brysur yn rhoi pethau yn eu lle ac yn rhybuddio aelodau’r tîm recordio o Antur Mecsico, sydd wedi symud yma gyda'r pwrpas o gyflawni portread annisgwyl o awdur y llyfr Y dynion a wasgarodd y ddawns. Nid yw'n hawdd o gwbl rhoi dyn doeth o flaen camera, yn dioddef o fyddardod ac ar brydiau'n ysu am anhwylderau hen ac anobeithiol.
Ar y teras nid oes unrhyw ddigalonni, gan fod yr argyhoeddiad o fod ag enaid yn gysylltiedig yn annatod â thirwedd, chwedl, traddodiad hynafol yn drech. Pwy allai ei amau, mae'r hen ddyn hwn a anwyd yn y flwyddyn 1906 o'r 19eg ganrif yn wir yn un o'r enghreifftiau prin hynny lle mae dynoliaeth wedi'i asio â'r chwedlau heb amser, ieithoedd Mecsico hynafol a diwylliant anfoesol y Zapotecs.
Heb ddeall yn iawn yr hyn sy'n digwydd o'i gwmpas, nid yw Don Andrés bellach yn gwrthsefyll yr ysfa i siarad, oherwydd ei beth yw siarad, ysgrifennu a llinynnu geiriau gyda'i gilydd i'r awyr. "Ni all dyn byth fyw heb roi esboniad o'r ffenomenau, y digwyddiadau a'r gweithredoedd a ddigwyddodd o'i gwmpas, yn union o'r ystyfnigrwydd hwn mae'r stori'n codi."
RHWNG STORIESAU
Mae gweiddi grŵp o Piaristiaid yn torri distawrwydd patio cymedrol plwyf tref Tlacochahuaya. Yn eistedd ar gadair fach, mae Don Andrés yn annerch y bechgyn a'r merched sy'n darllen un o'r chwedlau a geir yn The Men Who Dispersed the Dance. Rhwng un stori a'r llall a chael y ffynhonnell a choeden dwll gwyrddlas fel tystion distaw, mae'r storïwr cyn-filwr yn atgoffa ei gydgysylltwyr: “Fel plentyn, clywais y straeon hyn mewn gwahanol ieithoedd yn y rhanbarth, dywedodd fy ewythrod, fy mherthnasau, wrthyf, pobl y dref. Pan gyrhaeddais ugain oed ysgrifennais nhw gyda brwdfrydedd mawr, bron yn dwymyn ”.
O flaen y camera, mae Henestrosa yn cofio’r foment pan awgrymodd ei athro cymdeithaseg Antonio Caso ei fod yn ysgrifennu’r chwedlau, y chwedlau a’r chwedlau yr oedd yn eu hadrodd ar lafar. Ebrill 1927 oedd hi pan wnaeth y myfyriwr ifanc, a anfonwyd i brifddinas y wlad yn ddiweddar, ei ffordd gyda chefnogaeth ei amddiffynwyr José Vasconcelos ac Antonieta Rivas Mercado. Heb ei ddychmygu, gosododd bardd, adroddwr, ysgrifydd, areithiwr a hanesydd y dyfodol sylfeini The Men a wasgarodd y ddawns, a gyhoeddwyd ym 1929. “Roedd fy athro a’r cymdeithion yn fy holi a oeddent yn chwedlau a ddychmygwyd gennyf i neu a oeddent yn greadigaethau o’r ddyfais ar y cyd. . Roeddent yn straeon a oedd gennyf yn fy nghof ond a adroddwyd gan oedolion a hen bobl y trefi, siaradais ieithoedd brodorol yn unig tan 15 oed, pan symudais i Ddinas Mecsico. "
Mae'r awdur oedrannus, yn sefydlog ar ei feddyliau a'i atgofion, yn edrych yn syth ymlaen heb ofalu am y camera fideo sy'n ei ddilyn. Eiliadau o’r blaen, yn un o’r trosglwyddiadau mynnodd Don Andrés o flaen dieithriaid a ddilynodd ei eiriau gyda sylw gorliwiedig. “Mae’n drueni na chefais fy ngeni gan mlynedd ynghynt, pan oedd y traddodiad yn gyfoethog a’r ieithoedd brodorol yn llawn bywyd, straeon, chwedlau, chwedlau. Pan ges i fy ngeni roedd llawer o bethau wedi cael eu hanghofio, roedden nhw wedi cael eu dileu o feddyliau fy rhieni a neiniau a theidiau. Prin y llwyddais i achub rhan fach o'r etifeddiaeth gyfoethog honno sy'n cynnwys cymeriadau chwedlonol, dynion o glai a chewri a anwyd o'r ddaear. "
Y TELLER STORI
Mae Francisco Toledo, ffrind peintiwr Rufino Tamayo, yn siarad am Henestrosa. "Rwy'n hoffi Andrés y storïwr yn ei famiaith, neb tebyg iddo siarad mewn Zapotec mor bur ac mor brydferth fel ei bod yn drueni na chafodd ei recordio erioed." Mae bywydau Henestrosa a Toledo yn mynd law yn llaw mewn sawl agwedd, gan fod y ddau yn hyrwyddwyr gwych diwylliant Oaxaca. Mae Don Andrés wedi rhoi ei lyfrgell i ddinas Oaxaca. Mae'r arlunydd Juchiteco, sydd ynghlwm ag ysbryd sefydlu'r Dominiciaid, wedi arwain at ymddangosiad amgueddfeydd, ysgolion y celfyddydau graffig, celf, gweithdai papur ac amddiffyn ac adfer priodweddau treftadaeth hanesyddol ei dir. Mae Henestrosa a Toledo mewn gwahanol ffyrdd yn gwrthwynebu anffurfiad wyneb dilys grwpiau, lliwiau a thraddodiadau ethnig Oaxacan.
YN POTL-DROED DON ANDRÉS
Mae aelodau The Adventure of Mexico, Ximena Perzabal a’r arlunydd Juchiteco Damián Flores, yn anelu tuag at un o drefi mwyaf arwyddluniol isthmws Tehuantepec: Juchitán. Yno, byddant yn cofnodi gyda llygaid rhyfeddol yr hyn a ddywedodd yr ysgrifennwr am y dirwedd ddynol ac yn sefydlog gan deithwyr mor enwog o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg ag Abbe Esteban Brasseur de Bourbourg. Mae clecs yn dweud bod y teithiwr ystyfnig wedi ei ddarostwng gan harddwch y Juchitecas a Tehuanas. Ddegawdau lawer yn ddiweddarach, mae Henestrosa ei hun yn cefnogi'r hyn y mae Brasseur wedi'i sefydlu: “Yn Juchitán ac ym mron pob un o Tehuantepec, y menywod sydd wrth y llyw. Yn Zapotec mae merch yn golygu hau, a dyna pam yr wyf wedi mynnu bod amaethyddiaeth yn ddyfais fenywaidd. O blentyndod, mae neiniau a mamau yn ein dysgu mai menywod yw'r rhai sy'n rheoli. Felly, un o'r cyngor rydw i bob amser yn ei roi i'm cydwladwyr yw mai dim ond ffyliaid sy'n ymladd â menywod, oherwydd - yn lleiaf yn Isthmus Tehuantepec - maen nhw'n ddieithriad yn iawn ”.
Nid oedd gan y rhaglen ddogfen a gysegrwyd i Don Andrés bresenoldeb y plant-gerddorion sy'n gwneud i'r cregyn crwban ddirgrynu ac felly'n rhoi bywyd i alawon gyda synau milflwydd wedi'u rhwygo o'r ddaear. Mae'r olygfa'n dwyn i gof eiriau'r awdur pan ysgrifennodd yn The Men Who Dispersed the Dance ei fod, fel plentyn, wedi teithio sawl cynghrair ar hyd y traeth gan ddisgwyl gweld môr-forwyn y môr. Fodd bynnag, oherwydd diffyg rhinwedd neu sancteiddrwydd, dim ond y blodyn ffigys a duw'r gwynt a welodd y plentyn Henestrosa, ac yn ffodus mewn bron i gan mlynedd nid yw erioed wedi eu hanghofio.
